نویسندگان:

زهرا روح الهی امیری¹ ، سید مهدی حسینی² ، زهره باقریان³ .

¹دانشیار گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

²دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران

³هیئت‌علمی پژوهشکده زن و خانواده، قم، ایران

چکیده فارسی: این مقاله، به تحلیل گفتمان‌سازی هویت زن در قرآن از طریق به‌کارگیری رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی (CDA) می‌پردازد. مسئله اصلی این پژوهش، با تمرکز بر مفاهیم میان‌رشته‌ای و بهره‌گیری از نظریه‌های گفتمان‌پژوهانی نظیر نورمن فرکلاف، به بررسی نقش گفتمان قرآنی در بازتعریف و اصلاح نگرش‌های جاهلی نسبت به زنان اختصاص دارد. در این مطالعه، از روش سه‌مرحله‌ای فرکلاف (توصیف، تفسیر و تبیین) برای تحلیل متون قرآنی بهره گرفته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قرآن با تأکید بر اصولی همچون عدالت جنسیتی و کرامت انسانی، گفتمان نابرابر و تبعیض‌آمیز پیشااسلامی را مردود شمرده و با برجسته‌سازی مفاهیمی نظیر برابری زن و مرد در خلقت، حقوق و مسئولیت‌ها، گفتمانی نوین ارائه کرده است. علاوه بر این، در گفتمان قرآنی، نقش زنان در تشکیل خانواده، استقلال اقتصادی و مشارکت اجتماعی، به ‌طور ویژه مورد تأکید قرار گرفته است. این گفتمان قرآنی، نه‌تنها ساختارهای قدرت مردسالارانه را نقد می‌کند، بلکه نظام ارزشی جدیدی مبتنی بر عدالت و برابری میان زن و مرد ارائه می‌دهد که همواره در تضاد و تقابل با گفتمان‌های جاهلی و پیشااسلامی بوده است. به‌عنوان نتیجه، قرآن با خلق نظام معنایی منحصربه‌فرد خود، به ‌طور مستقیم زمینه‌ساز تغییرات عمیق اجتماعی در نگرش‌های فرهنگی و هویتی زنان در جامعه اسلامی شده است.

کلمات کلیدی: تحلیل گفتمان ، قرآن ، گفتمان‌سازی ، هویّت زن ، مطالعات قرآنی .

The Possibility of Constructing Discourse on Women’s Identity in the Qur’an: An Interdiscursive Approach and a Critical Discourse Analysis Approach

English Abstract: Objective: This study analyzes the construction of discourse on women’s identity in the Qur’an using a critical discourse analysis (CDA) approach. Focusing on interdisciplinary concepts and using the scholars’ theories of discourse, such as Norman Fairclough, this research addresses the discursive role of the Qur’an in redefining and reforming pre-Islamic attitudes toward women. Method: The study employs Fairclough’s three-dimensional model—description, interpretation, and explanation—to analyze Qur’anic texts. Findings: Findings indicate that the Qur’an, by emphasizing principles such as gender justice and human dignity, rejects the discriminatory and unequal discourse of pre-Islamic times. Instead, it introduces a new discourse by highlighting concepts such as equality between men and women in creation, rights, and responsibilities. Moreover, the discourse of the Qur’an gives particular emphasis to the role of women in family formation, economic independence, and social participation. This discourse not only critiques patriarchal power structures but also proposes a new value system based on justice and equality between men and women, consistently opposing pre-Islamic and misogynistic discourses. Conclusion: The Qur’an, through the creation of its unique semantic system, has directly contributed to deep societal transformations in cultural attitudes and the identity of women within Islamic society.