نویسندگان:

¹استادیار گروه علوم تربیتی مجتمع آموزش عالی علوم انسانی وابسته به جامعه المصطفی (ص) العالمیه، قم، ایران

²دانشجوی دکتری علوم تربیتی مجتمع آموزش عالی علوم انسانی اسلامی وابسته به جامعه المصطفی العالمیه

چکیده فارسی: مقدمه و اهداف: ارتباط نقش مهمی در زندگی انسان‌ها دارد. آدمی از طریق پیام‌های کلامی و غیرکلامی که از محیط دریافت می‌کند، نظام فکری، عاطفی و رفتار‌های خود را شکل می‌دهد. این امر در ارتباط مربی و متربی نیز مطرح است، تا جایی‌که مربی می‌تواند الگودهنده و هدایت‌کننده مسیر زندگی و سعادت متربیان باشد. رابطه مربی و متربی در مراکز علمی محدود به انتقال مفاهیم و دانش نیست، بلکه در کنار مسائل علمی و اطلاعاتی، متربیان با شخصیت و صفات و ویژگی‌های رفتاری مربی همانندسازی می‌کنند. رابطه مثبت معلم و شاگرد حمایت اجتماعی مهمی تلقی می‌گردد که می‌تواند متربی را در برخورد با مسائل مختلف یاری رساند. در فرایند آموزشی نیز ارتباط میان معلم و شاگرد از اهمیت بسیاری برخوردار است. رابطه مربی و متربی، رابطه اساسی توأم با شناخت یکدیگر است. مهم‌ترین هدف از برقراری چنین ارتباطی ایجاد تغییر، هدایت و تربیت جنبه‌های مختلف شناختی، عاطفی و رفتاری متربیان است. مربی‌ که وظیفه تربیت و هدایت متربیان را برعهده دارد، نقش مهمی در برقراری و حفظ ارتباط دارد. وی می‌کوشد تا از راه‌های مختلف با متربیان ارتباط بیشتر و موثرتری برقرار نماید تا بتواند در آنان تغییرات مطلوبی ایجاد نماید و توانایی‌ها و استعدادهای آنان را شکوفا سازد. هدف اصلی از این پژوهش بررسی ارتباط مربی و متربی با رویکرد اسلامی است. در جهت تحقق اصلی پژوهش، اهداف جزیی زیر بررسی می‌شوند:
1. رویکردها و الگوهای ارتباط مربی و متربی؛
2. ابعاد و مؤلفه‌های ارتباط مربی و متربی در رویکردها و الگوهای یادشده؛
3. ابعاد و مؤلفه‌های ارتباط مربی و متربی با رویکرد اسلامی.
روش: روش این پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی و استنتاجی است. در این روش، ابتدا تمام شرایط و روابط توصیف و تشریح می‌شود و سپس داده‌ها مورد تحلیل قرار گرفته، استنتاجاتی از آن به عمل می‌آید. جمع‌آوری مطالب موجود اسنادی است که در آن، نخست، داده‌های مورد نیاز از منابع معتبر جمع‌آوری شده‌اند و پس از آن، مطالب مورد نظر براساس پرسش‌ها استخراج گردیده و مورد تحلیل و استنباط قرار گرفته‌اند. در پاسخ به پرسش‌ اول و دوم،‌ با استفاده از منابع مرتبط با الگوهای ارتباط مربی و متربی، مطالب مورد نظر بیشتر مورد توصیف قرار گرفته‌اند، ولی در پاسخ به پرسش‌ سوم، افزون‌بر این، از روش تحلیلی و استنتاجی نیز استفاده شده است تا ضمن تفسیر و تحلیل آموزه‌های اسلامی موجود درباره علم و دانش و مربی و متربی، رویکرد اسلامی ارتباط مربی و متربی و ابعاد و مؤلفه‌های آن به‌صورت ضمنی استنتاج شود. ازاین‌رو، منابع اطلاعاتی این پژوهش شامل اسناد و مدارک مرتبط با موضوع و منابع دینی است که طیف گسترده‌ای از کتاب‌ها، پژوهش‌ها و مقالات را در بردارد.
نتایج: مسئولیت‌پذیری و مواجهه عادلانه با متربی محورهای اصلی رویکرد اسلامی را تشکیل می‌دهد. در مقایسه با الگوی ارتباطی لیری که بر محور سلطه‌گری در برابر سلطه‌پذیری و هم‌کاری در برابر مخالفت‌جویی می‌چرخد، در رویکرد اسلامی بر مسئولیت‌پذیری در برابر مسامحه‌کاری و مواجهه عادلانه در برابر رفتار تبعیض‌آمیز تأکید می‌شود. ازاین‌رو، دغدغه اصلی مربی مسئولیت‌پذیری و رفتار عادلانه وی با متربی است. همچنین، مؤلفه‌هایی نیز در رویکرد اسلامی وجود دارد که در برابر هشت نوع رفتار مربی شامل رهبری، کمک‌کننده و دوستانه، درک‌کننده و دوستانه، مبتنی‌بر دادن آزادی و مسئولیت، نامطمئن، ناراضی، سرزنش‌کننده و رفتار جدی در کلاس در مدل رفتاری تعامل بین فردی وابلز و همکاران قرار دارد. همچنانکه در مدل رفتاری وابلز و همکاران برخی مؤلفه‌ها مثبت و برخی دیگر منفی‌اند، در رویکرد اسلامی نیز این دو نوع دسته‌بندی مطرح است. افزون‌بر این، مؤلفه رهبری، حمایت‌کننده، درک‌کننده و اعطای آزادی و مسئولیت، در هر دو نوع رویکرد مشترک‌اند. بااین‌همه، در رویکرد اسلامی، مؤلفه‌های مثبتی چون توجه به توان و نیاز متربی و رفتار محبت‌آمیز و نیز مؤلفه‌های منفی مانند عدم توجه به عواطف و شخصیت متربی، عدم توجه به نیازهای مادی و معنوی، عدم مراقبت و نظارت و رفتار توهین‌آمیز، وجود دارند که در مدل رفتاری وابلز و همکاران به چشم نمی‌خورد. در برابر، در مدل رفتاری وابلز و همکاران بر مؤلفه‌های منفی همچون رفتار نامطمئن، ناراضی، سرزنش‌کننده و رفتار جدی در کلاس تأکید می‌شود.
بحث و نتیجه‌گیری: در رویکرد اسلامی، مربی به‌گونه‌ای با متربی برخورد می‌کند که در چارچوب رفتار مسئولانه و عادلانه و توجه به نیازهای آنان و توان‌شان، به رهبری آنان می‌پردازد و رفتار یاری‌کننده و درک‌کننده و محبت‌آمیز از خود نشان می‌دهد. همچنین، وی از تسامح و بی‌تفاوتی دوری می‌جوید و نسبت به نیازها و  عواطف‌شان بی‌توجه نیست و رفتار توهین‌آمیز از خود نشان نمی‌دهد. افزون‌بر این، مربی رابطه مستحکمی با آنان برقرار می‌کند و نقش محبتی، حمایتی و مراقبتی، آموزشی، تادیبی، انضباطی دارد. در این رویکرد، مربی از هیچ نوع راهنمایی به متربی خویش دریغ نمی‌کند، خیر و سعادت آنان را می‌خواهد و به آنان احترام می‌گذارد و در تکریم شخصیت آنان می‌کوشد و آنان را وادار به عصیان در برابر مربیان نمی‌کند. توان متربی یکی از محورهای مهم الگوی ارتباطی بین مربی و متربی به شمار می‌رود، چراکه چنانچه مربی بیش‌ازحد از متربی انتظار داشته باشد، متربی به‌علت عدم توانایی در انجام آن انزوا و گوشه‌گیری را در پیش گرفته و به آسیب‌های اجتماعی و روانی دچار خواهد شد. همچنین، مربی مسئولیت‌پذیر باید به نیازهای متربیان اعم از جسمانی، روانی، ذهنی، اجتماعی و معنوی متربی توجه نماید و زمینه‌های تربیتی را به‌گونه‌ای فراهم آورد که این نوع نیازها برآورده شود تا وی به‌عنوان یک فرد جامع پرورش یابد. افزون‌بر این، رعایت عدالت و انصاف یکی دیگر از محورهای اصلی ارتباط مربی و متربی است. متربیان مواجهه مربی با همنوعان خود را می‌سنجند؛ اگر رفتار مربی را عادلانه یا تبعیض‌آمیز ببینند، آن را ‌می‌آموزند و همان رفتار را در مواجهه با دیگران بکار می‌گیرند. افزون‌بر محورهای اصلی ارتباط مربی و متربی که مورد بررسی قرار گرفت، مؤلفه‌هایی نیز در این رویکرد قرار دارند که مؤلفه رهبری، رفتار یاری‌کننده و درک‌کننده، رفتار مبتنی‌بر اعطای مسئولیت و آزادی، رفتار محبت‌آمیز و ایجاد انگیزه، از مهمترین مؤلفه‌های مطلوب به شمار می‌روند. در مقابل مربی مسئولیت‌پذیر از رفتار تبعیض‌آمیز، توهین و تحقیر و عدم توجه به نیازهای متربی پرهیز می‌کند، به عواطف و شخصیت متربی خود احترام می‌گذارد و در تمام روند تعلیم‌وتربیت از متربی خویش مراقبت و نظارت به عمل می‌آورد تا مبادا دچار لغزش و غفلت گردیده و دچار انحراف گردد.

An Islamic Approach to the Relationship between a Mentor (Murabbi) and a Mentee (Mutarabbi)

English Abstract: Introduction and Objective: Relationship plays a vital role in human life. Through verbal and nonverbal signals from the environment, man shapes the system of thought, emotion, and behavior. This is also discussed concerning a murabbi (mentor) and a mutarabbi (mentee), insofar as the murabbi can guide the mutarabbi’s life and happiness. The relationship between the murabbi and the mutarabbi in scientific centers is not limited to the transfer of concepts and knowledge; in addition to scientific and informational issues, mutarabbis identify with the murabbi’s personality, traits, and behavioral characteristics. A positive murabbi-mutarabbi relationship is considered an essential social support that can help the mutarabbi in dealing with various issues. The relationship between teacher and student is of great significance in the educational process. The murabbi-mutarabbi relationship is a fundamental one between them. The most important goal of establishing such a relationship is to create change, guide, and educate the various cognitive, emotional, and behavioral aspects of the mutarabbi. The murabbi, who is responsible for teaching and guiding the mutarabbi, plays an important role in establishing and maintaining the relationship. He strives to establish more effective relationships with the mutarabbis in various ways, aiming to create desirable changes in them and develop their abilities and talents. This study aims to examine an Islamic approach to the relationship between the murabbi and the mutarabbi. To achieve the primary goal of the study, the following partial goals are examined: 1. The approaches and Patterns of the relationship between the murabbi and the mutarabbi; 2. The dimensions and components of the relationship between the murabbi and the mutarabbi in the mentioned approaches and patterns; 3. The dimensions and components of the relationship between the murabbi and the mutarabbi with an Islamic approach. Method: The method of this study is descriptive, analytical and inferential. In this method, first, all the conditions and relationships are described and explained, and then the data are analyzed, and conclusions are drawn from it. The collection of existing materials is a document in which, first, the required data is collected from reliable sources, and then, the desired materials are extracted based on the questions, analyzed, and inferred. In response to the first and second questions, the desired materials have been further described using sources related to the patterns of the relationship between the murabbi and the mutarabbi; however, in response to the third question, in addition, the analytical and inferential method has been used to interpret and analyze the existing Islamic teachings about science and knowledge, the murabbi and the mutarabbi, and to implicitly infer the Islamic approach to the relationship the murabbi and the mutarabbi and its dimensions and components. Therefore, the information sources for this study include documents related to the topic and religious sources, which encompass a wide range of books, research, and academic papers. Results: Responsibility and fair dealing with the mutarabbi constitute the principal axes of the Islamic approach. In comparison to the Leary communication model that revolves around dominance versus submissiveness and cooperation versus opposition, the Islamic approach emphasizes responsibility versus neglect and fair dealing with discriminatory behavior. Therefore, the primary concern of the murabbi is his responsibility and fair dealing with the mutarabbi. In addition, there are components in the Islamic approach that are against the eight types of murabbi behavior including leadership, helpful and friendly, understanding and friendly, based on giving freedom and responsibility, uncertain, dissatisfied, blaming, and serious behavior in the classroom in the behavioral model of interpersonal interaction of Wobbles et al. Just as in the behavioral model of Wobbles et al., some components are positive and some others are negative, these two types of categories are also considered in the Islamic approach. In addition, the components of leadership, support, understanding, and granting freedom and responsibility are common to both types of approaches. However, in the Islamic approach, there are positive components such as attention to the mutarabbi’s abilities and needs and loving behavior, as well as negative components such as lack of attention to the mutarabbi’s emotions and personality, lack of attention to material and spiritual needs, lack of care and supervision, and abusive behavior, which are not seen in the behavioral model of Wobbles et al. In contrast, the behavioral model of Wobbles et al. emphasizes negative components, including insecurity, dissatisfaction, blaming, and serious classroom behavior. Discussion and Conclusion: In the Islamic approach, the murabbi deals with the mutarabbis in a manner that guides them within the framework of responsible and fair behavior, while also attending to their needs and abilities, and exhibiting helpful, understanding, and loving behavior. Furthermore, he avoids tolerance and indifference, and is not indifferent to their needs and emotions; he also refrains from showing offensive behavior. In addition, the murabbi establishes a strong relationship with them and has a loving, supportive, caring, educational, corrective, and disciplinary role. In this approach, the murabbi does not withhold any guidance from his mutarabbis, wants their well-being and happiness, respects them, and strives to honor their personality, without forcing them to rebel against the murabbi. The mutarabbi’s ability is one of the important axes of the model of relationship between the murabbi and the mutarabbi, because if the murabbi expects too much from the mutarabbi, the mutarabbi will become isolated and withdrawn due to his inability to meet these expectations and will suffer social and psychological damage. Additionally, a responsible murabbi should consider the diverse needs of the mutarabbi, including physical, psychological, mental, social, and spiritual aspects, and provide educational opportunities that cater to these needs, enabling the mutarabbi to develop into a well-rounded individual. In addition, observing justice and fairness is another central axis of the murabbi-mutarabbi relationship. Mutarabbis evaluate the murabbis’ interactions with their peers; if they perceive the murabbis’ behavior as fair or discriminatory, they learn from it and apply the same behavior in their dealings with others. In addition to the principal axes of the relationship between the murabbi and the mutarabbi that were examined, there are also components in this approach, the most essential desirable components being leadership, helpful and understanding behavior, behavior based on granting responsibility and freedom, loving behavior, and motivation. In contrast, a responsible murabbi avoids discriminatory behavior, insults, humiliation, and disregard for the mutarabbis’ needs. They respect the emotions and personality of their mutarabbis and monitor and supervise them throughout the entire educational process to ensure they do not slip, neglect, or deviate.