نویسندگان:

سیدمحسن عبدالله پور¹ ، حسین داودی² ، حسن حیدری³ .

¹دانشجوی دکتری، گروه مشاوره، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران.

²دانشجوی دکتری، گروه مشاوره، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران.

³دانشیار، گروه مشاوره، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران.

چکیده فارسی: خانواده به‌عنوان کانون اصلی تأمین نیازهای مختلف انسان، اساساً بر باورها، رفتارها و عواطف اعضای خانواده تأثیر اجتناب‌ناپذیری دارد، بنابراین کیفیت عملکرد خانواده، سلامت اعضای خانواده و به‌تبع آن، اجتماع را تحت تأثیر قرار می‌دهد (نجفی و همکاران، 1403). در درون نظام خانواده نیز، استحکام و دوام زیرمنظومه همسری، کلید ثبات خانواده محسوب می‌شود؛ به‌گونه‌ای که عملکرد این زیرمنظومه بر سلامت خانواده تأثیر فراوان گذاشته و مشکل آن به همه‌ی خانواده سرایت می‌کند (زهراکار و جعفری، 1402). از موضوعات مهم در زندگی، تأمین زندگی‌ای موفق و کامیاب و همراه با خوشبختی و شادکامی است که در ادبیات دین، از آن به‌عنوان «حیات طیبه»، و «سعادت» و مانند آن، و در روان‌شناسی مثبت‌نگر از آن به‌عنوان «زندگی خوب» یا «کیفیت زندگی» و یا «سعادت و شادکامی» یاد می‌شود. شادی و نشاط در قرآن و روایات، دارای ضوابط و معیارهای خاصی است که براساس آن معیارها، به ممدوح و مذموم تقسیم‌بندی می‌شوند. در آیات قران کریم به‌صورت کلی به شادی پرداخته شده، اما در احادیث به‌صورت مفصل و جزئی به شادی و اسباب آن اهتمام خاص نشان داده شده است (پسندیده، 1397). امروزه میزان زیادی از مشکلات بهداشت روانی ناشی از ارتباط های مختل و تعارض در حل مسائل زندگی است. وجود مشکلات زناشویی علاوه‌بر ضروری ساختن وجود متخصصین در امر درمان زناشویی، لزوم مداخلات پیشگیرانه برای رفع مشکلات بالقوه قبل از ورود متخصصین در امر درمان زناشویی، لزوم مداخلات پیشگیرانه برای رفع مشکلات بالقوه قبل از حادث شدنشان را نیز ضروری می‌سازد. ضرورت داشتن شیوه‌نامه های آموزشی - روانی که مبتنی‌بر فرهنگ و ارزش‌های آن جامعه باشد نقش مؤثری در ارتقا بهداشت روانی اعضای خانواده خواهد داشت. ضرورت پژوهش حاضر نیز در راستای این نقش تعریف می شود. روش: پژوهش حاضر از لحاظ رویکرد کیفی، از نظر هدف کاربردی، از لحاظ پارادایم تفسیری و از نظر روش مطالعه اسنادی می‌باشد. در روش پژوهش اسنادی، محقق به دنبال بررسی اهداف ذهنی و درک مقاصد پنهان یک متن نمی‌باشد. در روش اسنادی، تلاش پژوهشگر این اســت که از درک مقاصد و انگیزه‏های اسناد، یا تحلیل‌های تأویلی یک متن، بیرون آمده و آن را به‌عنوان گفتمان نوشتاری نویسنده و زبان مکتوب، قبول کرده و مورد استناد قرار دهد (مهرطلب و همکاران، 1402). در پژوهش حاضر برای مطالعه‌ی اسنادی، از روش هفت گامی (ساندلوسکی و باروس، 2006؛به نقل از مهرطلب و همکاران، 1402) استفاده شده است. این مراحل عبارتند از: مرحله اول: تنظیم سؤال‏های پژوهش؛ مرحله دوم: مروری بر پیشینه؛ مرحله سوم: انتخاب متون مناسب؛ مرحله چهارم: استخراج اطلاعات متون؛ مرحله پنجم: تحلیل و ترکیب یافته‏های کیفی؛ مرحله ششم: کنترل کیفیت. سؤال‌های مورد بررسی در پژوهش حاضر عبارت بودند از: 1. مؤلفه‌‏های اصلی شادکامی مبتنی‌بر آموزه های اسلامی کدام‌ها هستند؟ 2. مؤلفه‏‌های فرعی شادکامی کدام‌ها هستند؟ منظور از پیشینه، هم پیشینه نظری و هم پیشینه پژوهشی می‌باشد. در این مرحله کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه و رساله‏های مرتبط با شادکامی، کیفیت زتدگی مبتنی‌بر آموزه های اسلامی توسط پژوهشگر جمع‌آوری شد. از بین مقالات، پایان‌نامه، رساله و کتب انتخاب‌شده، تعداد 29 کتاب و مقاله مورد استفاده قرار گرفت. یافته‌ها: ازدواج و تشکیل خانواده یک اصل اساسی برای دوام و بقای جوامع است که بستر تربیت اجتماعی و شکل‌گیری شخصیت فردی را فراهم می‌کند. ازدواج باید معیارهایی برای سنجش موفقیت یا شکست داشته باشد. در زمینه تهیه برنامه شادکامی اسلامی می‌توان به پژوهش زارع مبارک‌آبادی و همکارن (1401) و در زمینه ساخت و پرسشنامه شادکامی اسلامی به پژوهش آذربایجانی و علی محمدی (1389) اشاره نمود. در این پژوهش محققین سعی نمودند با انجام تحلیل استادی، عوامل سازنده و آسیب‌رسان شادکامی زناشویی براساس آموزه‌های اسلامی را شناسایی نمایند. با بررسی آیات و روایات و مطالعه متون معتبر، می‌توان عوامل موثر بر شادکامی زناشویی را در دو حیطه: الف) عوامل سازنده و ایجاده کننده شادکامی زناشویی. ب) عوامل مخرب و محدود کننده شادکامی زناشویی نام برد. نتایج نشان داد که شادکامی زناشویی براساس آموزه‌های اسلامی دارای دو مفهوم فراگیر به نام: الف) عوامل سازنده شادکامی زناشویی. ب) عوامل محدودکننده شادکامی زناشویی می‌باشد. عوامل سازنده شادکامی دارای شش مضمون سازمان‌دهنده (خردورزی، باورهای دینی، کارهای شایسته و اخلاق نیکو، عبادت‌ها، عناصر مادی و لذت‌های طبیعی و آیین همسرداری و بهداشت خانه) و دارای 52 مضمون پایه است. بحث: تأثیر شادکامی و سلامت روانی همسران در ثبات و پایداری رابطه زناشویی بسیار ضروری می‌باشد؛ بخاطر اینکه شادکامی و رضایت زوجین زمینه مواجه شدن مدبرانه و عاقلانه با بسیاری از چالش‌های زندگی زناشویی را فراهم می‌نماید که همین امر، تضمین‌کننده دوام و پایداری رابطه زناشویی می‌باشد. شادی باعث رشد آگاهی، خلاقیت و فعالیت فرد شده و روابط اجتماعی افراد را تسهیل می‌کند (لاورنس و همکاران، 2019). عده‌ای از محققان عقیده دارند انسان‌های بانشاط و شادکام افرادی هستند که در سنجش اطلاعات سوگیری مثبت دارند (توماس، جی.ان.، آلپر، بی. ا.، و گلیسون، اس، 2017). انسان‌های بانشاط و شادکام افرادی برونگرا، خلاق، سالم، فرهیخته، دارای روابط انسانی و دوستانه پایدار و با دوام و نگرش‌های مذهبی محکم هستند (راجپات، 2017). برخی از نظریه‌پردازان و پژوهشگران، نائل آمدن به نشاط و شادکامی را از طریق توجه به هدف‌های معنوی، مذهبی، ارزش‌ها، نیازهای اساسی، معنادار بودن زندگی و علاقه و محبت به خدا امکان‌پذیر می‌دانند و عقیده دارند افراد مذهبی با داشتن چنین عقاید و ارزش‌های متعالی، می‌توانند نشاط، سلامت و شادکامی خود را ارتقا دهند (وید، جی بی، هیز، آر بی، وید، جی. اچ، بکنشتاین، جی. دبلیو، ویلیامز، ک. دی، و باجاج، جی. اس، 2018). این در حالی است که داشتن ارزش و معنا در زندگی، احساس تعلق به منبعی والا و امید داشتن به خداوند متعال، از راهبردهایی می‌باشد که این افراد می‌نوانند در مقابله و برخورد با چالش‌ها و مشکلات زندگی، استرس کمتری را تجربه کنند. بانشاط بودن و شاد زیستن بلندمدت و کوتاه‌مدت تحت تأثیر فاکتورهای درونی و برونی فراوانی می‌باشد و معنویت، دینداری از طریق تقویت عوامل درونی از جمله یافتن معنا در زندگی و مفاهیمی از قبیل: بخشش، صبر، توکل، امیدواری، علاقه اجتماعی، شکرگزاری و قدردانی، مهربانی و تاب‌آوری می‌تواند زمینه‌ساز نشاط و شادکامی در انسان باشد (دب، اس.، توماس، اس.، بوز، ا.، و اسواثی، تی، 2020). خدامحوری از مهم‌ترین معیارهای شادی و نشاط در قرآن و روایات است. در سبک زندگی اسلامی عمق عواطف، نگرش‌های فرد و اعتقادات وی سنجیده نمی‌شوند، بلکه رفتارهای فرد مورد سنجش قرار می‌گیرند. نخستین گام به‌منظور بهبود بخشیدن به روابط خانوادگی سالم برنامه‌های آموزش زودهنگام است. ضرورت پژوهش حاضر نیز در راستای این نقش تعریف می‌شود. نتایج بدست‌آمده برای تدوین شیوه‌نامه آموزشی - روانی شادکامی مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی توسط پژوهشگر مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

کلمات کلیدی: اهداف تربیتی ، ابعاد روان شناختی ، حکومت مهدوی (عج) ، دعای امام زمان (عج) ، برنامه تربیتی .

Identifying the Constructive and Limiting Factors of Marital Happiness Based on Islamic Teachings; Happiness as a Facilitator of Education

English Abstract: Introduction and Objectives: The family, as the main center for meeting various human needs, has an inevitable impact on the beliefs, behaviors, and emotions of family members. Therefore, the quality of family functioning affects the health of family members and, consequently, the community (Najafi et al., 2024). Within the family system, the strength and durability of the marital subsystem are considered key to family stability, as the performance of this subsystem has a significant impact on the family’s health, and its problems can spread to the entire family (Zahrakar and Jafari, 2023). One of the important issues in life is ensuring a successful and prosperous life accompanied by happiness and joy, which in religious literature is referred to as "pure life," "happiness," and the like, and in positive psychology it is referred to as "good life," "quality of life," or "well-being and happiness." Happiness and joy in the Qur’an and hadiths have specific criteria, based on which they are divided into praiseworthy and reprehensible. The verses of the Holy Qur’an deal with happiness in general, but the hadiths pay special attention to happiness and its causes in detail (Pasandideh, 2018). Today, a large number of mental health problems result from disrupted relationships and conflict in solving life problems. In addition to making the presence of specialists in marital therapy necessary, the existence of marital problems also necessitates the need for preventive interventions to resolve potential problems before specialists enter marital therapy. The necessity of having educational-psychological guidelines that are based on the culture and values ​​of that society will play an effective role in promoting the mental health of family members. The necessity of the present study is also defined in line with this role. Method: The present study is qualitative in terms of approach, applied in terms of purpose, interpretive in terms of paradigm, and documentary in terms of study method. In the documentary research method, the researcher does not seek to examine the subjective goals and understand the hidden intentions of a text. In the documentary method, the researcher’s effort is to understand the intentions and motivations behind the documents, or interpretive analyses of a text, and to accept and cite them as the author’s written discourse and written language (Mehrtalab et al., 2023). For documentary study, Sandelowski and Barroso (2006) introduce a seven-step method. In the present study, the seven-step method developed by Sandelowski and Barros was used. These steps include: Step 1: Problem Formulation; Step 2: Literature Search; Step 3: Study Selection; Step 4: Data Extraction; Step 5: Data Synthesis; Step 6: Interpretation; The questions examined in the present study were: 1. What are the main components of happiness based on Islamic teachings? 2. What are the sub-components of happiness? The term "background" refers to both theoretical and research background. At this stage, the researcher collected books, papers, theses, and dissertations related to happiness and quality of life based on Islamic teachings. Among the selected papers, theses, dissertations, and books, 29 books and papers were used. Findings: Marriage and family formation are fundamental principles for the survival of societies, providing the basis for social education and the development of individual personality. Marriage should have criteria for measuring success or failure. In the field of preparing an Islamic happiness program, we can refer to the research by Zare Mubarak-Abadi and colleagues (2022). In the field of developing an Islamic happiness questionnaire, we can refer to the research of Azarbayjani and Ali Mohammadi (2010). In this study, the researchers aimed to identify the constructive and detrimental factors of marital happiness, as outlined in Islamic teachings, through a document analysis. By examining verses and narrations and studying authentic texts, we can name the factors affecting marital happiness in two areas: 1. Constructive factors of marital happiness; 2. Limiting and destroying factors of marital happiness. The constructive factors of happiness have six organizing themes (reasonableness, religious beliefs, worthy deeds and good morals, worship, material elements and natural pleasures, and marital rituals and home hygiene) and have 52 basic themes. Discussion and Conclusion: The impact of spouses' happiness and mental health on the stability and sustainability of a marital relationship is crucial. Because the happiness and satisfaction of couples provide the basis for facing many challenges of married life thoughtfully and wisely, which guarantees the longevity and stability of the marital relationship, happiness offers the basis for the growth of individual awareness, creativity, and activity. It facilitates social relationships (Lawrence et al., 2019). Some researchers believe that individuals who are vibrant and happy tend to have a positive bias in evaluating information (Thomas, Alper, & Glasson, 2017). Vibrant and happy individuals are extroverted, creative, healthy, cultured, have stable and enduring human and friendly relationships, and possess strong religious attitudes (Rajpat, 2017). Some theorists and researchers believe that achieving joy and happiness is possible by paying attention to spiritual and religious goals, values, and basic needs, as well as finding meaning in life and experiencing love and affection for God. They believe that religious people can enhance their vitality, health, and happiness by holding such transcendent beliefs and values ​​(Wad et al., 2018). This is while having value and meaning in life, a sense of belonging to a higher source, and hope in Allah Almighty are strategies that enable these people to experience less stress in dealing with life’s challenges and problems. Being cheerful and living happily in the long and short term is influenced by many internal and external factors, and spirituality and religiosity can create a foundation for cheerfulness and happiness in humans by strengthening internal factors, including finding meaning in life and concepts such as forgiveness, patience, trust, hope, social interest, gratitude and appreciation, kindness, and resilience (Deb et al., 2020). God-centeredness is one of the most crucial criteria for achieving happiness and joy, as emphasized in the Quran and hadiths. In the Islamic lifestyle, the depth of an individual’s emotions, attitudes, and beliefs is not measured; rather, the individual’s behaviors are measured. The first step in improving healthy family relationships is early educational programs. The necessity of the present study is also defined in line with this role. The researcher will use the results obtained to develop a psychological educational manual on happiness based on Islamic teachings.