نویسندگان:

بابک شمشیری¹ ، فریبا خوشبخت² ، مرضیه نوذری³ ، سعید رحیمیان⁴ ، امین ایزدپناه⁵ .

¹عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز

²استادیار بخش آموزش و پرورش پیش‌دبستانی دانشگاه دانشگاه شیراز

³کارشناس ارشد فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی

⁴استاد، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

⁵استادیار، گروه مبانی تعلیم و تربیت، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده فارسی: مقدمه: یکی از ابزارهای پیاده‎سازی اهداف تعلیم و تربیت در سیستم آموزشی، کتب درسی است که می‎تواند اهداف، راهبردها و محتوایی با مسیر مشخص و مدون را در اختیار معلمان قرار دهد. در برنامه درسی ملی، رویکرد، اهداف و راهبردها، جزئی‎تر از سند تحول بنیادین مطرح شده است. در این سند، «رویکرد فطرت‎گرایی توحیدی»، به عنوان رویکرد اصلی مطرح شده و کارکرد حوزه حکمت و معارف اسلامی برای دانش‎آموزان، عمق دادن به اندیشه و ایمان و عمل دینی و سامان دادن به زندگی فردی و اجتماعی بر محور بندگی خدا آورده شده است. بررسی رویکردها و اهداف برنامه درسی ملی، این پرسش را به ذهن متبادر می‎کند که آیا متخصصان حوزۀ تعلیم و تربیت دینی، رویکرد و اهداف را مطابق با برنامه درسی ملی در انتخاب ساختار و تدوین محتوا به کارگرفته‎اند، چگونه، با چه کیفیت، اولویت و عمقی؟ آیا محتوای موجود، در بهکارگیری اهداف و دستیابی به کارکردها، در کتاب پیام‎های آسمان، موفق عمل کرده است؟ چه نکاتی را می‎توان جهت بهبود کیفیت محتوای کتاب پیام‎های آسمان به صورت مشخص پیشنهاد داد. روش پژوهش: این پژوهش با رویکرد کیفی و به روش تحلیل داده انجام شده است. ابزار جمع‎آوری داده در این پژوهش، اسنادی است و اسناد مورد بررسی برنامه درسی ملی، راهنمای کتب پیام‎های آسمان دوره متوسطه و کتاب پیام‎های آسمان پایه هفتم است. محتوا و مضمون کتاب‎ها ابتدا به روش تحلیل محتوا با واحد تحلیل مضمون، مورد بررسی قرار گرفته‎اند. جهت بررسی به معیارهای مورد تأکید در سند یعنی درگیری فکری (شناخت فکورانه)، درگیری عاطفی و گره خوردن قلب با معارف (ایمان آگاهانه) و حرکت برای تبدیل ایمان به عمل (عمل ارادی) توجه شده است. یافته‌ها: ساختار و محتوای کتب از حیث اهداف و ساحت‎های چندگانه (نگرش، گرایش و عمل)، عمق پرداختن به موضوعات (سطح یادگیری)، زیبایی‎شناسی و ویژگی‎های زبانی بررسی شده‎اند. بر این اساس یافته‎ها نشان می‌دهد که از بین ۱۵ درس کتاب پیام آسمان، ۲ درسی که به خداشناسی پرداخته‌اند با پیش‌فرض گرفتن باور به خدا و پذیرش توحید، به صفات خدا پرداخته‌اند و شیوه پردازش این موضوع و عدم تلاش جهت تعمیق نگرش نوجوان نسبت به توحید، سؤالات اساسی نوجوان در مباحث توحیدی را بی‌پاسخ می‌گذارد. در ۲ درسی که به معاد پرداخته، از داستان تمثیلی استفاده شده و محتوا ناظر به ایجاد زمینه برای تعقل و ایجاد انگیزه و تبدیل به عمل است اما در عین حال سؤالات جدی نوجوان که متناسب با فضای جامعه و عصر فناوری و انتقال اطلاعات است، به خوبی پاسخ داده نمی‌شود. ۳ درسی که به راهنماشناسی پرداخته نیز با پیش‌فرض گرفتن باور به اهل بیتb می‌تواند اثرگذار باشد اما منجر به تعمیق ایمان و نگرش نوجوان و پاسخگویی به سؤالات و شبهه‌های مطرح شده درباره امامان معصومb نمی‌شود. ۴ درس به بحث راه و توشه پرداخته که در آنها از زبانی ساده و قابل‌فهم استفاده شده اما از عناصر زیبایی‌شناسی و ایجاد چالش‌های ذهنی که تلنگری برای تفکر و تعمیق باور هستند، استفاده نشده است. برخی تمثیل‌ها در ایجاد انگیزه برای انجام عمل صالح مؤثر هستند. ۴ درس نیز به حوزه اخلاق پرداخته که چهارچوبی منطقی دارد و ارائه الگو کرده است اما از اصول تربیتی اثرگذار مثل تحریک حس کنجکاوی و کشف مفهوم توسط خود نوجوان بهره نبرده است.  در بخش ساختار کتاب نیز ۶۲ درصد محتوا و متن اصلی و بیشتر بدانیم، شامل قصه و داستان‌هایی از زندگی پیامبرn و اهل‎بیتb است و تنها ۲ داستان تمثیلی استفاده شده است. بحث و نتیجه‌گیری: در این پژوهش محتوا و ساختار، با در نظر گرفتن اهداف و کارکردهای بخش حکمت و معارف در سند ملی، مورد بررسی قرار گرفتند. براساس تحلیل فلسفی حاصل از این بررسی، نقد کتاب پیامهای آسمانی و پیشنهادات جهت بهبود اثرگذاری محتوا، ارائه شده است. 1. میزان تعمیق در دستیابی به دانش، نگرش و رفتار: اثرگذاری محتوا با پیش‎فرض گرفتن وجود باور نسبت به مفاهیم دینی و صرفاً جهت تلنگر، خوب ارزیابی می‎شود؛ اما جهت تعمیق باورها در هر سه حوزه دانش، نگرش و عمل، ضعیف عمل می‎کند. نوع سنجش منطبق بر دروس فنی و مهارتی تبیین شده است. 2. اولویت موضوعات در تناسب با سن و شرایط دنیای مدرن:محتوا به اندازه کافی به دغدغه‌ها و مسائل روزمره نوجوانان نمی‌پردازد و همچنین به نقش رسانه‎ها و تغییرات اجتماعی توجه نکرده و از روش‎های جدید و خلاق در ارائه محتوا بهره نبرده است. 3. ویژگی‎های فلسفی -تربیتی محتوا: محتوا پرسش‎محور و ایجادکننده شرایط برای تفکر نیست. داستان‎ها مستقیم و مثال‌ها به اندازه کافی چالش‌برانگیز و مرتبط با زندگی نوجوانان نیستند. 4. ویژگی‎های زیبایی‎شناختی و هنری محتوا: زبان و ساختار متن به اندازه کافی جذاب و تأثیرگذار نیست. سه ضلع شناخت، عاطفه و عمل، توأمان می‎توانند در دستیابی به اهداف تربیتی کمک‎رسان باشند. چند پیشنهاد کلی حاصل از این پژوهش ارائه می‎شود: - حرکت به سمت پرسش‎گری و تفکر انتقادی و طرح موضوعات چالشی در ابتدای هر بحث؛ - ارائه تمرین‌های مرتبط با خودشناسی جهت تقویت بعد هویتی و هویت دینی فردی و اجتماعی در نوجوان؛ - استفاده از رویکردهای فلسفی - عرفانی جهت تقویت نگرش توحیدی دانش‌آموزان؛ - متناسب‌سازی محتوا و ابزار کمکی آموزشی و تربیتی با نیازهای نوجوان و عصر تکنولوژی؛ - تغییر روش‌های ارزیابی و عبور از ارزیابی مبتنی بر حفظیات به سمت اثرگذاری حقیقی و خودارزیابی معنوی و اخلاقی نوجوان.

کلمات کلیدی: تحلیل محتوا ، برنامه درسی ملی ، کتاب پیام‎های آسمان ، رویکرد و اهداف .

Analyzing the Degree of Content Conformity of the Seventh-Grade Textbook Payamhaye Aseman (Messages from Heaven) with the Approaches, Objectives, and Functions of the Wisdom Section in the National Curriculum

English Abstract: Introduction: Textbooks serve as tools in implementing educational goals. They provide teachers with a structured framework for delivering objectives, strategies, and content. The National Curriculum outlines approaches, objectives, and strategies in greater detail than the Fundamental Transformation Document. This document emphasizes the "monotheistic Nativism approach" and defines the function of the "Wisdom and Islamic Studies" domain as deepening students’ thought, faith, and religious practice, while guiding their personal and social lives towards the worship of Allah. An examination of the approaches and objectives of the National Curriculum raises the question of whether experts in religious education have effectively incorporated these principles into the structure and content of the textbook. How, with what quality, priority, and depth, have these principles been applied? Does the existing content in the textbook Messages from Heaven successfully achieve the stated objectives and functions? What specific recommendations can be made to improve the quality of the textbook’s content? Method: This qualitative study employed a data analysis approach. The data collected for this research consisted of documents, including the National Curriculum, the guidebook for the textbook Messages from Heaven for secondary school, and the 7th-grade textbook Messages from Heaven. The content and themes of the textbooks were analyzed using content analysis with thematic units as the unit of analysis. The analysis focused on the criteria emphasized in the document: intellectual engagement (thoughtful knowledge), emotional engagement, and the connection of the heart with knowledge (conscious faith), as well as the movement towards transforming faith into action (voluntary action). Findings: The structure and content of the textbooks were examined in terms of objectives, multiple dimensions (attitude, orientation, and action), depth of coverage (learning level), aesthetics, and linguistic features. Findings indicate that of the 15 lessons in the "Messages from Heaven" textbook, the two lessons on Allah, which assume a belief in Allah and acceptance of monotheism, focus on the attributes of Allah. The approach to this topic and the lack of effort to deepen adolescents’ perspectives on monotheism leave unanswered the fundamental questions adolescents have about theological issues. In the two lessons on the afterlife, parables are used, and the content aims to create a foundation for reflection, motivation, and translate faith into action. However, the serious questions of adolescents that are relevant to the societal context and the age of technology and information transfer are not adequately addressed. The three lessons on guidance, also assuming a belief in the Ahl al-Bayt (peace be upon them), can be impactful, but do not lead to a deepening of adolescents’ faith and perspectives, nor do they address the questions and doubts raised about the Imams. Four lessons address the topic of "path and provision," using simple and understandable language but lacking aesthetic elements and creating intellectual challenges that stimulate reflection and deepen beliefs. Some parables are effective in motivating students to perform good deeds. Four lessons also address the area of ethics, providing a logical framework and presenting role models, but they do not utilize effective educational principles such as stimulating curiosity and enabling adolescents to discover concepts independently. In terms of the structure of the book, 62% of the content and main text, as well as the "Learn More" sections, consist of stories and narratives from the lives of the Prophet and the Ahl al-Bayt (peace be upon them), with only two parables used. Discussion and Conclusion: This study examines the content and structure of the textbook, considering the objectives and functions of the "Wisdom and Islamic Studies (Maʿārif)" section in the National Curriculum. Based on the philosophical analysis resulting from this examination, critiques of the "Messages from Heaven" textbook and suggestions for improving the effectiveness of its content are presented: 1. Depth of Achievement in Knowledge, Attitudes, and Behavior: The effectiveness of the content, assuming the existence of prior belief in religious concepts and solely for the purpose of providing a reminder, is considered good. However, it is weak in deepening beliefs in all three domains of knowledge, attitudes, and action. The type of assessment is explained in terms of technical and skill-based subjects. 2. Priority of Topics in Relation to Age and Modern World Conditions: The content does not adequately address the concerns and daily issues of adolescents. It also overlooks the role of media and social changes, and fails to utilize new and creative methods in presenting content. 3. Philosophical-Educational Characteristics of the Content: The content is not inquiry-based and does not create conditions for critical thinking. Stories are direct, and examples are not sufficiently challenging or relevant to the lives of adolescents. 4. Aesthetic and Artistic Characteristics of the Content: The language and structure of the text are not sufficiently engaging and impactful. The three dimensions of cognition, emotion, and action can work together to achieve educational goals. Several general recommendations resulting from this research are presented: * Moving towards inquiry, critical thinking, and the presentation of challenging topics at the beginning of each discussion. * Offering exercises related to self-awareness to strengthen individual and social personal and religious identity in adolescents. * Utilizing philosophical-mystical approaches to strengthen students’ monotheistic perspectives. * Adapting content and supporting educational and training tools to the needs of adolescents and the technological age. * Changing assessment methods and moving away from memorization-based assessments towards genuine impact and the adolescent’s spiritual and ethical self-assessment.