نویسندگان:

سیدرضا مرویان حسینی¹ ، حسین مهدیان² ، محمود جاجرمی³ .

¹دانشجوی دکتری، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد، بجنورد، ایران.

²استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد، بجنورد ایران.

³استادیار، گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد، بجنورد، ایران.

چکیده فارسی: مقدمه و اهداف: مؤسسات و مراکز آموزشی و پژوهشی به‎مثابه مهمترین زیرنظام‎های کلان علمی که در فرآیند توسعه یک کشور به تربیت و آماده ساختن نیروی انسانی کارآمد، شایسته و دارای مهارت جهت پاسخگویی به نیازهای واقعی جامعه در زمینه‎های مختلف می‎پردازند، نقش حیاتی و کلیدی را برعهده دارند براین‎اساس ضروری است در طراحی، اجرا و ارزشیابی فعالیت‎های این مؤسسات از شیوه‎های مطلوب، دقیق و نظام‎مند استفاده شود. مؤسسات و مراکز علوم اسلامی به‎عنوان ساختار نظام‎مند آموزش‎های اسلامی، «راهبرد اهتمام به پروردن استعدادهای فطری و به منصه فعلیت نشاندن قوای خدادادی متربّیان و ساخت شاکله معرفتی، معنویتی، مهارتی و هویتی آنان در چهارچوب شاخص اصلی نظام مطلوب آموزشی تربیتی» را همواره مطمح نظر قرار داده‎اند (رشاد، 1395، ص116).
در میان مجموعه نظام‎های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و ترویجی حوزه علوم اسلامی زمینه پژوهش به‎عنوان بخش پیشران و نظام‎ساز شمرده می‎شود. براین‎اساس تربیت مؤثّر و کارآمد محقّقان نیازمند طراحی و استفاده از مدل‎های تربیتی اثربخش می‎باشد. امروزه مراکز علوم اسلامی از مدل‎های مختلفی برای تربیت محقّقان استفاده می‎کنند.
در نظام‎های تربیتی اثربخش باید به عوامل زمینه‎ای، دروندادی، فرآیندی و بروندادی برای پدیدآوری نتیجه و اثر توجّه نمود. وجود مدل‎های مؤثّر تربیت محقّق نقش مهم عاملیت را در اثربخشی پژوهش‎ها بارز می‎سازد.
براساس بررسی‎های صورت‎گرفته تاکنون مطالعه جامع و دقیقی که به بررسی کلیه ابعاد مدل‎های تربیتی موجود پرداخته و به‎طور مستقیم با حوزه علوم اسلامی مرتبط باشد، انجام نشده است.
این پژوهش با هدف شناسایی، تحلیل و سنجش اثربخشی مدل‎های تربیت محقّق و ارائه پاسخ به این سؤال است که مهمترین مدل‎های موجود تربیت محقّق علوم اسلامی در سطح مؤسسات علوم اسلامی کشور کدام و دارای چه اجزاء، مؤلفه‎ها، نقاط قوت و ضعف می‎باشد.
روش: پژوهش حاضر از حیث ماهیت و نوع داده‎ها جزء تحقیقات کیفی بوده و مشتمل بر گردآوری و تحلیل داده‎های غیرعددی برای شناخت مفاهیم، دیدگاه‎ها و تجارب و تحلیل داده‎های بدون ساختار می‎باشد و از لحاظ شیوه اجرا و جمع‎آوری داده‎ها در گروه تحقیقات پدیدارشناسی قرار می‎گیرد. همچنین ازآنجایی‎که دستاوردها و نتایج پژوهش ارائه‎شده چهارچوبی برای عمل فراهم می‎آورد تا نظام‎های تربیت محقّق علوم اسلامی بر پایه آن اقدام نموده و بخش عمده‎ای از مشکلات اجرایی نظام تربیت محقّق را برطرف سازد، جزء تحقیقات کاربردی محسوب می‎شود. 
برای گردآوری داده‎های غیرعددی ابتدا در مرحله اکتشافی ازطریق مطالعات اسنادی و کتابخانه‎ای و نیز مصاحبه نیمه‎ساختاریافت، مدل‎های تربیت محقّق با بهره‎گیری از روش تحلیل مضمون به شیوه اترید − استرلینگ (۲۰۰۱) «شامل مضامین پایه، مضامین سازمان‎دهنده و مضامین فراگیر» شناسایی گردید. 
پس از مرحله اکتشافی در مرحله تحلیلی برای سنجش اثربخشی مدل‎های موجود از الگوی ارزشیابی سیپ (cipp) استفاده گردید و ابعاد چهارگانه الگو شامل؛ بعد زمینه، بعد درونداد، بعد فرایند و بعد برونداد یا فرآورده مورد ارزیابی قرار گرفت. 
جامعه پژوهش، صاحب‎نظران و محقّقان مؤسسات و مراکز علوم و معارف اسلامی بودند که مدل مؤسسه یا مرکز آنان مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته بود. واحدهای آماری به شیوه نمونه‎گیری هدفمندِ در دسترس انتخاب شد. سپس تعداد 15 نفر از صاحب‎نظران و مشارکت‎کنندگان که هریک از آنها نماینده یکی از مؤسسات و مدل‎های تربیت محقّق شناسایی شده بودند دعوت به مصاحبه شدند و ابعاد مدل تربیت محقّق از ایشان اخذ گردید. 
همچنین به‎منظور سنجش اعتبار متغیرهای پژوهش از اعتبار صوری و سازه استفاده شد.
نتایج: براساس تحلیل مضمون صورت‎گرفته در اثربخشی بعد «زمینه»، مدل‎های تربیت محقّق مورد مطالعه دارای 4 مشخصه اساسی و مشترک هستند. این مشخصه‎ها به مراکز تربیت محقّق کمک می‎کند با آگاهی، مدلی را در تربیت محقّق گزینش نمایند که ضمن توجّه به عوامل اثرگذار بر تربیت محقّق، رویکرد مناسب و مؤثّری در مواجهه با مسائل و موضوعات پیرامونی و متناسب با ویژگی‎های شناختی و شخصیتی محقّقان داشته باشد.
همچنین در اثربخشی بعد «درونداد»، مدل‎های تربیت محقّق مورد مطالعه 9 مشخصه اساسی و مشترک تحت عنوان مضامین سازمان‎دهنده مطرح می‎باشد. این مشخصه‎ها به مراکز تربیت محقّق کمک می‎نماید مدلی در تربیت محقّق انتخاب نمایند که دارای رویکرد توأم آموزشی و پژوهشی بوده و ضمن توجّه به روش‎شناسی علمی قادر باشد ارزش‎ها، نگرش‎ها، نیازها، نقشه علمی و . . . را با توجّه به توانمندی‎های منابع انسانی مؤسسه فراهم آورد.
در بررسی اثربخشی بعد «فرایند»، مدل‎های تربیت محقّق موردمطالعه دارای 6 مشخصه اساسی و مشترک تحت عنوان مضامین سازمان‎دهنده می‎باشند. این مشخصه‎ها به مراکز تربیت محقّق کمک می‎کند مدلی برای تربیت گزینش نمایند که قادر باشد مشخصه‎های زمینه‎ای و دروندادی را در فرایند تربیت محقّق بکار گیرد و آنها را در رسیدن به اهداف سازمان دهد. این بُعد از مدل به مراکز تربیت محقّق امکان خواهد داد قابلیت‎ها و ظرفیت‎های پژوهشی اعم از قوانین، مقررات و منابع انگیزشی موجود در ارزشیابی و ارتقاء محقّقان را بسیج نماید.
در بررسی اثربخشی بعد «برونداد»، مدل‎های تربیت محقّق مورد مطالعه دارای 3 مشخّصه اساسی و مشترک تحت عنوان مضامین سازمان‎دهنده می باشد. این مشخصه‎ها به مراکز تربیت محقّق کمک می‎کند مدلی را انتخاب نمایند که ضمن استفاده از روش‎ها، استانداردها و ابزارهای ارزیابی و اثربخشی، خروجی و بازده برنامه تربیت محقّق را مورد ارزیابی قرار داده و با بهره‎گیری از ویژگی‎های نظام ارتقایی مؤسسه، روش‎ها و ابزارهای مورد استفاده در تربیت محقّق را مورد بازنگری و بهسازی قرار می‎دهد. 
بحث و نتیجه گیری: مطابق با ارزیابی مدل‎های تربیت محقّق علوم اسلامی می‎توان به مهمترین نقاط قوّت مضامین و مؤلّفه‎های پایه در سطح «زمینه» شامل: اهمیّت برنامه درسی یکپارچه و رسمی حوزه، نظام انگیزشی متناسب با نظام و زی‎طلبگی، اهمیّت عوامل انگیزشی در محیط نزدیک و مرتبط با پدیدآوری تحقیق، حضور در صحنه‎های واقعی علم، توجّه توأمان به مسائل و نیازهای عینی و کاربردی، توجّه به عناصر مشترک روش تحقیق در علوم انسانی و اسلامی، روش‎مندی و تسلّط محتوایی بر موضوع، توانایی مسأله‎یابی و نیازسنجی پژوهشی می‎باشد. 
همچنین مهمترین نقاط قوّت مضامین و مؤلّفه‎های پایه در سطح «درونداد» شامل: پدیدآوری روش‎شناسی پژوهشی اختصاصی هر مرحله پژوهش، باورمندی به توانایی تولید علم دینی، ارزشیابی محصول‎محور و خروجی‎محور، ایجاد فضای نقد تعاملی، تأکید بر نظریه‎پردازی در علوم انسانی اسلامی، پذیرش دانش‎پژوهان تحصیلات تکمیلی از فارغ‎التحصیلان با تأکید بر زنجیره ارزش، مواجهه و حل مسائل نظام اسلامی با رویکرد دینی و مسأله‎محوری، توجّه به زیرساخت و نظام‎های پشتیبانی پژوهش‎های علوم اسلامی، تأکید بر یکپارچگی سه بعد پژوهش، آموزش و ترویج در تربیت محقّق می‎باشد. 
مهمترین نقاط قوت مضامین و مؤلّفه‎های پایه در سطح «فرآیند» شامل: مهارت روش پرونده‎سازی و نگارش مستقیم در جمع‎آوری اطّلاعات، بهره‎مندی از دانش زبان‎های خارجی در استفاده از منابع اصلی، توجّه به برانگیزاننده‎ها و نظام انگیزش درونی و دینی، انجام دیدارهای علمی با صاحب‎نظران و الگوهای موفق، توانمندسازی علمی و مهارتی محقّقان، ارزشیابی مهارت‎محور، مباحثه‎محور، گروه‎محور و نیز مدل‎محور، توانایی اتقان و رویکرد کیفی در نظریه‎پردازی است. 
و نهایتا مهمترین نقاط قوّت مضامین و مؤلّفه‎های پایه در سطح «برونداد» شامل: مهارت‎‎محوری به‎جای حافظه‎‎محوری، ارزیابی ناظر به فرایند در مسائل علوم اسلامی، ارزشیابی مبتنی‎بر انگیزش درونی قرب الهی، ارتقای نیروهای مستعد تربیت‎شده حاضر و شاغل در سازمان‎ها و نهادها، افق‎گشایی و طرح نگاه‎های نو برای محقّقان علوم اسلامی می‎باشد.

کلمات کلیدی: الگوی سیپ ، اثربخشی ، علوم اسلامی ، مدل ، تربیت محقّق .

Evaluating the Effectiveness of the Models for Training Islamic Science Researchers in Iran Based on the CIPP Evaluation Model

English Abstract: Introduction and Objectives: Educational and research institutions, as the most critical subsystems of the scientific macro-system, play a vital role in developing a country by training and preparing competent, skilled, and efficient human resources to address the real needs of society in various fields. Therefore, it is essential to use desirable, precise, and systematic methods in designing, implementing, and evaluating the activities of these institutions. Islamic science institutions, as structured systems of Islamic education, have consistently emphasized "the strategy of nurturing innate talents, realizing Allah-given potentials, and shaping the epistemic, spiritual, skill-based, and identity-based framework of learners within the main criteria of an ideal educational system" (Rashad, 2016, p. 116). Among Islamic sciences’ various educational, research, promotional, and propagation systems, research is considered the driving and system-building component. Consequently, effective training of researchers requires designing and using effective educational models. Today, various models are employed in Islamic science institutions to train researchers. Effective educational systems must consider context, input, process, and product factors to achieve desired outcomes. The existence of effective models for training researchers highlights the importance of agency in enhancing the effectiveness of research. According to the reviews, no comprehensive and precise study has yet been conducted that examines all dimensions of existing educational models and directly relates to Islamic sciences. This study identifies, analyzes, and measures the effectiveness of models for training researchers and answers the question: What are the most critical existing models for training Islamic science researchers in Islamic science institutions in Iran, and what are their components, strengths, and weaknesses? Method: This research is qualitative in nature and involves the collection and analysis of non-numerical data to understand concepts, perspectives, and experiences, as well as the analysis of unstructured data. In terms of execution and data collection, it falls under phenomenological research. Since the outcomes and results of the study provide a framework for action, enabling Islamic science institutions to address a significant portion of the challenges in training researchers, it is considered applied research. Exploratory methods such as documentary and library studies, as well as semi-structured interviews, were used to collect non-numerical data. The models for training researchers were identified using thematic analysis based on the Attride-Stirling (2001) method, including basic, organizing, and global themes. Following the exploratory phase, the CIPP (Context, Input, Process, Product) evaluation model was used in the analytical phase to assess the effectiveness of existing models, evaluating the four dimensions of the model: context, input, process, and product. The research population consisted of experts and researchers from Islamic science institutions whose models were examined. Sampling was done through purposive and available sampling, and 15 experts and participants, each representing one of the identified models, were invited for interviews to gather insights on the dimensions of the researcher training models. Furthermore, face and construct validity were used to assess the research variables’ validity. Results: According to the thematic analysis, the studied models for training researchers share four key characteristics in the "context" dimension. These characteristics help training centers select models that consider influential factors in researcher training and adopt appropriate and effective approaches to address surrounding issues while aligning with researchers’ cognitive and personality traits. In the "input" dimension, the studied models share nine key characteristics under organizing themes. These characteristics help centers choose models that combine educational and research approaches, emphasize scientific methodology, and align values, attitudes, needs, and scientific plans with the institution’s human resource capabilities. In the "process" dimension, the studied models share six key characteristics under organizing themes. These characteristics help centers select models that can apply context and input factors in training and achieving organizational goals. This dimension enables centers to mobilize research capabilities, including laws, regulations, and motivational resources, for evaluating and promoting researchers. In the "output" dimension, the studied models share three key characteristics under organizing themes. These characteristics help centers choose models that use evaluation methods, standards, and tools to assess the outcomes of training programs and revise and improve the methods and tools used in researcher training based on the institution’s promotion system. Discussion and Conclusion: According to the evaluation of Islamic science researcher training models, the most significant strengths of the basic themes and components at the "context" level include the importance of an integrated and formal curriculum in the Islamic seminaries, a motivation system aligned with the seminary system and the position and lifestyle of Islamic seminary students, the importance of motivational factors in environments closely related to research production, presence in real scientific arenas, simultaneous attention to practical and applied issues and needs, attention to common elements of research methods in humanities and Islamic sciences, methodology, content mastery over the subject, and the ability to identify problems, and research needs assessment. At the "input" level, the most significant strengths include developing stage-specific research methodologies, belief in the ability to produce religious science, product- and output-oriented evaluation, creating an interactive critique environment, emphasis on theorizing in Islamic humanities, admitting postgraduate students with an emphasis on value chains, addressing and solving issues in the Islamic system with a religious and problem-oriented approach, attention to infrastructure and support systems for Islamic science research, and emphasizing the integration of research, education, and propagation in researcher training. At the "process" level, the most significant strengths include skills in case-building and direct writing in data collection, proficiency in foreign languages for using primary sources, attention to motivators and intrinsic and religious motivation systems, scientific visits with experts and successful exemplars, scientific and skill-based empowerment of researchers, skill-, discussion-, group-, and model-based evaluation, and the ability to achieve precision and a qualitative approach in theorizing. Finally, at the "output" level, the most significant strengths include skill-based evaluation over memory-based evaluation, process-oriented evaluation in Islamic science issues, evaluation based on the intrinsic motivation of divine proximity, promoting trained and employed talents in organizations and institutions, and opening new horizons and proposing innovative perspectives for Islamic science researchers.