نویسندگان:

وحید رحیم زاده¹ ، نادر حیدری رضی آباد² ، عادل زاهد بابلان³ .

¹دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، دانشکده علوم‌تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، دانشکده علوم‌تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

³استاد گروه آموزش علوم‌‌تربیتی، دانشکده علوم‌تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده فارسی: مقدمه و اهداف: یکی از دغدغه‌های اصلی سازمان‌ها و پژوهشگران در چهار دهه گذشته، سبک‌های رهبری بوده است. به‌خوبی اثبات شده است که سبک‌های مختلف رهبری با سلامت روانی پیروان مرتبط هستند. رهبری یکی از مفاهیم اصلی در رویکردهای پست‌مدرن و معاصر به‌شمار می‌رود. شفقّت، مراقبت و عدالت اصول اخلاقی اساسی در رهبری و مدیریت هستند. یکی از عواملی که بر اثربخشی معلّمان تأثیر می‌گذارد، پایبندی آنها به اخلاق است. به نظر می‌رسد تعهّد اخلاقی یکی از نگرانی‌های بنیادین هر نظام آموزشی در جوامع مختلف است. اخلاق در قلب رهبری جای دارد. به‌عنوان تنظیم‌کننده روابط انسانی، اخلاق همواره از اهمیت قابل توجّهی برخوردار بوده است. در مباحث مدیریتی، این مکانیزم درونی، بدون نیاز به اجرای اجباری خارجی، می‌تواند عملکرد اخلاقی کارکنان را تضمین کند و یک سازمان اخلاقی ایجاد کند. رهبری اخلاقی به طور مستقیم با عملکرد خلاقانه مرتبط است. رهبری اخلاقی در قرن بیست‌ویکم توجه زیادی را به خود جلب کرده است. بررسی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که گستره و تنوع مطالعات در این حوزه ناشی از اهمیت روزافزون رهبری اخلاقی به‌عنوان یک نگرانی جدی برای سازمان‌ها و نیز دیدگاه‌های منحصربه‌فرد هر پژوهشگر در این زمینه است. بنابراین، با توجه به نکات فوق، پژوهش حاضر قصد دارد مدلی برای توسعه رهبری اخلاقی در مدارس ابتدایی شهر اردبیل طراحی و اعتبارسنجی کند.
روش پژوهش: این پژوهش از نظر هدف، کاربردی بوده و از نظر ماهیت داده‌ها از روش ترکیبی (کیفی و کمی) بهره گرفته است. روش تحقیق، طرح اکتشافی بود. در مرحله کیفی، از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته و روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد استفاده شد، در حالی که در مرحله کمی، مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM) به کار گرفته شد. جامعه پژوهش در بخش کیفی شامل اساتید دانشگاه و کارشناسان حوزه علوم تربیتی استان اردبیل بود. برای نمونه‌گیری در مرحله کیفی از روش نمونه‌گیری هدفمند، که یک روش نمونه‌گیری غیر احتمالی است، استفاده شد. کفایت نمونه براساس اشباع داده‌ها و تکرارپذیری تعیین شد و تعداد نمونه شامل ۱۵ استاد دانشگاه در حوزه علوم تربیتی از اردبیل بود. جمع‌آوری داده‌ها در این مرحله از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته انجام شد. در مرحله کمی، جامعه آماری شامل تمامی معلمان مقطع ابتدایی شهر اردبیل بود. تعداد کل معلمان ابتدایی اردبیل در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ تقریباً ۲۶۰۰ نفر بود. براساس حجم جامعه آماری و فرمول کوکران، ۳۳۵ معلم به‌عنوان نمونه در مرحله کمی انتخاب شدند که از روش نمونه‌گیری غیرتصادفی و در دسترس استفاده شد. برای تحلیل داده‌ها، در مرحله اوّل کدهای ساختاری از طریق سه روش کدگذاری باز، محوری و انتخابی جمع‌آوری شدند. در مرحله دوّم، تحلیل عاملی تأییدی با استفاده از داده‌های مرحله اول انجام شد. با توجه به توزیع غیر نرمال داده‌ها، از روش حداقل مربعات جزئی (PLS) و تکنیک بوت‌استرپینگ در نرم‌افزار Smart PLS برای به دست آوردن شاخص‌های برازش مدل استفاده شد.
نتایج: پس از تحلیل کیفی که به شناسایی کدهای اولیه منجر شد، این کدها براساس شباهت‌ها و ارتباط داده‌ها در قالب چندین مضمون دسته‌بندی شدند. در نهایت، مضامین در دسته‌بندی‌های مشخصی سازماندهی شدند. پس از فرآیند مستمر کدگذاری باز، محوری و انتخابی، داده‌های جمع‌آوری‌شده براساس رویکردی نظام‌مند به ۱۳۰ کد باز، ۹۹ مفهوم، ۱۰ مضمون و ۶ دسته‌بندی سازماندهی شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مدل توسعه رهبری اخلاقی در مدارس ابتدایی شهر اردبیل در قالب مضامینی ازجمله ویژگی‌های شخصی و شخصیتی، تقویت ارتباطات و تعاملات، توسعه مهارت‌های فردی و حرفه‌ای، مدیریت بحران، تقویت انگیزه، حفظ و پاسداری از ارزش‌های اخلاقی، شفافیت، اثربخشی سازمانی، رشد حرفه‌ای و افزایش اعتماد و انسجام دسته‌بندی شده است. مدل مورد نظر اعتبارسنجی شد و برازش مناسبی داشت (p<0.05).
بحث و نتیجه‌گیری: شرایط علّی در این پژوهش شامل ویژگی‌های شخصی و شخصیتی بودند. نتایج نشان می‌دهد که ویژگی‌های فردی و شخصیتی تأثیر قابل توجّهی بر توسعه رهبری اخلاقی در مدارس ابتدایی دارند. این ویژگی‌ها می‌توانند به‌طور مثبت یا منفی بر اخلاق و رفتار رهبران در مدارس تأثیر بگذارند. همچنین یافته‌ها نشان می‌دهد که راهبردها نیز نقش مهمی در توسعه رهبری اخلاقی ایفا می‌کنند. در این پژوهش، راهبردها شامل تقویت ارتباطات و تعاملات، توسعه مهارت‌های فردی و حرفه‌ای، و مدیریت بحران بودند. تحقیق نشان می‌دهد که بهبود ارتباطات و تعاملات، توسعه مهارت‌های فردی و حرفه‌ای، و مدیریت بحران برای پرورش رهبری اخلاقی در مدارس ابتدایی ضروری است. این راهبردها به تقویت روابط بین اعضای جامعه مدرسه، بهبود مهارت‌های رهبری اخلاقی، و ارتقای کیفیت تصمیم‌گیری‌های اخلاقی در محیط آموزشی کمک می‌کنند. علاوه‌بر این، نتایج نشان می‌دهد که شرایط مداخله‌گر نیز تأثیر قابل توجّهی بر توسعه رهبری اخلاقی دارند. در این پژوهش، تقویت انگیزه به‌عنوان یک عامل مداخله‌گر شناسایی شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که مداخلاتی مانند ایجاد محیط انگیزشی، تقویت تفکر مثبت، ترغیب به شور و اشتیاق، افزایش انگیزه رهبران، و ارتقای پویایی در میان افراد می‌توانند به توسعه رهبری اخلاقی کمک کنند. تقویت انگیزه به‌عنوان یک عامل مداخله‌گر نقش مهمی در پرورش رهبری اخلاقی ایفا می‌کند. این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که توجه به ارزش‌های اخلاقی و حفظ آنها، به‌همراه شفافیت، به‌عنوان شرایط زمینه‌ای، تأثیر مثبتی بر توسعه رهبری اخلاقی دارند. پژوهش بیان می‌کند که این شرایط زمینه‌ای به پرورش رهبرانی متعهّد به اصول و ارزش‌های اخلاقی کمک می‌کنند و محیطی شفاف و اخلاق‌مدار در مدرسه ایجاد می‌نمایند. ارزش‌های اخلاقی نظیر خودسازی، صداقت، امانت‌داری، و دوراندیشی، هنگامی که به‌طور دقیق رعایت شوند، می‌توانند به شکل‌گیری ذهنیتی اخلاقی کمک کنند و پایداری اصول اخلاقی را در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات رهبری تضمین کنند. پژوهش نشان می‌دهد که پرورش رهبری اخلاقی در مدارس ابتدایی می‌تواند به ایجاد سازمان‌هایی سالم و پایدار کمک کند و نتایج مثبت متعدّدی برای این محیط‌ها به همراه داشته باشد. توسعه رهبری اخلاقی در میان معلّمان و کارکنان مدارس ابتدایی می‌تواند به افزایش اعتماد و همبستگی منجر شود. درنهایت، محور اصلی این پژوهش حول محور رهبری اخلاقی می‌چرخد که بدون وجود عوامل و شرایط مناسب ممکن است به نتایج منفی منجر شود. رهبری اخلاقی مهمترین عنصر در مدارس ابتدایی است که می‌تواند عدالت و ارزش را به فرهنگ و محیط آموزشی مدرسه اضافه کند.

کلمات کلیدی: اعتباریابی ، طراحی الگو ، رهبری اخلاقی ، مدارس دوره ابتدایی .

The Design and Validation of a Model for Developing Ethical Leadership in Primary Schools

English Abstract: Introduction and Objectives: Leadership styles have been one of the main concerns of organizations and researchers over the past four decades. It has been well-established that different leadership styles are associated with the psychological well-being of followers. Leadership is a central concept in postmodern and contemporary approaches. Compassion, care, and justice are fundamental ethical principles in leadership and management. One factor that influences teachers’ effectiveness is their adherence to ethics. It seems that ethical commitment is a fundamental concern of every educational system in various societies. Ethics lies at the heart of leadership. Ethics has always been important as a regulator of human relationships. In the discussions on management, this internal mechanism, without the need for external enforcement, can ensure the ethical performance of employees and create an ethical organization. Ethical leadership is directly related to creative performance. Ethical leadership has garnered considerable attention in the 21st century. A review of research indicates that the scope and diversity of studies in this field stem from the growing importance of ethical leadership as a serious concern for organizations and the unique perspectives of each researcher in this area. Therefore, considering the above points, this study designs and validates a model for developing ethical leadership in primary schools in Ardabil. Method: This research is applied in terms of the objective and employs a mixed-methods approach (qualitative and quantitative) in terms of the nature of the data. The research design was exploratory. In the qualitative phase, semi-structured interviews and grounded theory methods were used, while in the quantitative phase, structural equation modeling (SEM) was applied. The qualitative research population included university professors and experts in educational sciences from Ardabil Province. Purposive sampling, a non-probability sampling method, was used in the qualitative phase. Sample adequacy was determined based on data saturation and reproducibility, with the sample consisting of 15 university professors in educational sciences from Ardabil. Data collection in this phase was conducted through semi-structured interviews. In the quantitative phase, the statistical population included all primary school teachers in Ardabil. The total number of primary school teachers in Ardabil during the 2023-2024 academic year was approximately 2,600. Based on the population size and Cochran’s formula, 335 teachers were selected as the sample for the quantitative phase using non-random and convenience sampling methods. For data analysis, in the first stage, structural codes were collected through three coding methods: open, axial, and selective coding. In the second stage, confirmatory factor analysis was conducted using the data from the first stage. Due to the non-normal distribution of the data, the partial least squares (PLS) method and bootstrapping technique in Smart PLS software were used to obtain the model fit indices. Results: Following the qualitative analysis, which led to identifying initial codes, these codes were categorized into several themes based on similarities and data relationships. Ultimately, the themes were organized into specific categories. After the continuous process of open, axial, and selective coding, the collected data were systematically organized into 130 open codes, 99 concepts, 10 themes, and six categories. The findings indicate that the model for developing ethical leadership in primary schools in Ardabil is organized around themes such as personal and personality traits, strengthening communication and interactions, developing individual and professional skills, crisis management, enhancing motivation, preserving ethical values, transparency, organizational effectiveness, professional growth, and increasing trust and cohesion. The proposed model was validated and demonstrated a good fit (p < 0.05). Discussion and Conclusion: The causal conditions in this study included personal and personality traits. The results show that individual and personality traits have a significant impact on the development of ethical leadership in primary schools. These traits can positively or negatively influence the ethics and behavior of school leaders. The findings also indicate that strategies play a crucial role in developing ethical leadership. This study’s strategies included strengthening communication and interactions, developing individual and professional skills, and crisis management. The research highlights that improving communication and interactions, developing individual and professional skills, and managing crises are essential for fostering ethical leadership in primary schools. These strategies help strengthen relationships among school community members, enhance ethical leadership skills, and improve the quality of ethical decision-making in educational environments. Furthermore, the results show that intervening conditions also significantly impact ethical leadership development. In this study, enhancing motivation was identified as an intervening factor. The findings suggest that interventions such as creating a motivational environment, fostering positive thinking, encouraging enthusiasm, increasing leaders’ motivation, and promoting dynamism among individuals can contribute to ethical leadership development. Enhancing motivation, as an intervening factor, plays a vital role in  nurturing ethical leadership. This study also demonstrates that attention to ethical values and their preservation and transparency as contextual conditions positively influence ethical leadership development. The research indicates that these contextual conditions help cultivate leaders committed to ethical principles and values, creating a transparent and ethics-driven school environment. When diligently observed, ethical values such as self-improvement, honesty, trustworthiness, and foresight can contribute to forming an ethical mindset and ensure the sustainability of ethical principles in leadership decisions and actions. The research shows that fostering ethical leadership in primary schools can create healthy and sustainable organizations, yielding numerous positive outcomes for these environments. Ethical leadership among primary school teachers and staff can increase trust and cohesion. Ultimately, the core of this research revolves around ethical leadership, which may lead to adverse outcomes without appropriate factors and conditions. Ethical leadership is the most critical element in primary schools, capable of adding justice and value to the school’s educational culture and environment.