نویسندگان:

¹دانشگاه شهیدباهنرکرمان

²گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده فارسی: نگاه به کلیدواژه‌های قرآنی از منظر تربیتی، رویکردی است که می‌تواند باب فهم و استنباط دلالت‌های تربیتی برای تعلیم‌وتربیت را فراهم نماید. تبیین الگوهای نظری و مفهومی کلیدواژه‌های قرآنی می‌تواند در راستای فهم مسائل تربیتی در بعد کلان و ارائه راهکارهای کاربردی برای تعلیم‌وتربیت و وظایف معلمی در بعد خرد، راهگشا باشد. آنچه در این بین اهمیّت ویژه دارد این موضوع است که دلالت‌های تربیتی برای حرفه معلمی در فرایندی معتبر مورد استخراج و سنجش قرار گیرد. به عبارتی اگر قرار است برای فرایندهای تربیتی، مبانی خاصّی وجود داشته باشد یقیناً این امر بایستی براساس معیارهایی صورت گیرد که جنبه همه‌جانبه‌نگری در آن با توجّه به ویژگی‌های انسان و خلقت او قابل تعریف باشد. حتی، در کاربرد الگوهای روزآمد علمی و کاربرد نظریات رقیب، محک مبانی قرآنی می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای صحّت‌سنجی این مطالب و فیلتری مناسب برای کاربرد نظریات علمی مورد استفاده قرار گیرد. واژگان غفلت و فراموشی به‌عنوان یکی از کلیدواژگان پرتکرار که با خلقت انسان و دوران تربیت و تکامل او گره خورده است، از جمله الگوهایی است که نه‌تنها فهم ابعاد آن برای معلّمان مفید و سودمند بلکه استخراج این ابعاد در قالب الگوی مفهومی و نظری می‌تواند برای مباحث تربیتی دارای راهکارهای عینی و عملیاتی باشد. تلاشی که محقّقان پژوهش حاضر سعی نمودند در خور وسع خود به بخشی از آن بپردازند. در همین راستا، پژوهش حاضر قصد دارد در راستای استنباط دلالت‌های تربیتی فوق، به واژه فراموشی در قرآن، نظری ساختارشناسانه بیندازد.
ابتدا یک سؤال پژوهشی با این مضمون طرح شد که:

«واژگان غفلت و فراموشی در قرآن چگونه بکار گرفته شده است؟»
نمونه‌گیری هدفمند که تا اشباع نظری مقولات ادامه داشته و در طرح تحقیقی حاضر سبب خوانش کل آیات قرآن در رابطه با کلیدواژه حیات گردید.
در مرحله‌ی سوم، جمع‌آوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و با مراجعه به متن قرآن انجام گرفت.
در مرحله‌ی چهارم، داده‌های به‌دست‌آمده با استفاده از نرم‌افزار MAXQDAY نسخه 3-12PORO مورد تحلیل قرار گرفت. در مرحله آخر، مطالعه تطبیقی کدهای محوری و باز به استخراج دلالت‌های تربیتی به روش تحلیل محتوای کیفی به شیوه‌ی استقرایی انجام شد.

نتایج پژوهش حاکی از آن است که الگوی نظری واژگان غفلت و فراموشی در قالب شش دسته گروه‌های غافل و فراموشکار، موارد در معرض غفلت و فراموشی، عوامل ایجاد و پرهیز از غفلت و فراموشی، نتایج و شیوه‌های برخورد با غفلت و فراموشی قابل تقسیم است. همچنین پنج دلالت تربیتی از این الگوی نظری و مفهومی برای معلمان قابل‌استخراج است که شامل موارد زیر می‌باشد: ارتباط شناخت و ادراک با غفلت و فراموشی، اعتبار تذکّر در کنار تعلّم، لزوم تبیین ابعاد غفلت و فراموشی، توجّه به متضادهای غفلت و فراموشی، توجّه به مراتب غفلت و فراموشی. هر یک از این دلالت‌ها خود شامل اجزای دیگری بوده که به شرح زیر می‌باشد: ارتباط شناخت و ادراک با غفلت و فراموشی از دلالت‌های مبنایی و ریشه‌ای است که شامل این موارد خواهد بود: توجّه به ایجاد شناخت، توجّه به شناخت صحیح، توجّه به شناخت عمیق. اعتبار تذکّر در کنار تعلّم از جمله دلالت‌های فرایندی و زمینه‌ای است که توجّه به لزوم تذکر دائمی و توجّه به شیوه‌های تذکر را شامل می‌شود. تبیین ابعاد غفلت و فراموشی از جمله دلالت‌های ساختاری است که مصادیق، ریشه‌ها و نتایج غفلت و فراموشی را شامل می‌شود. توجّه به متضادهای غفلت و فراموشی ازجمله دلالت‌های عملکردی است که کلیدواژه‌های دنیا - آخرت، مرگ - زندگی و حس‌گرایی و معناگرایی را شامل می‌شود. درنهایت توجّه به مراتب غفلت و فراموشی از جمله دلالت‌های نتیجه‌ای است که شامل گزاره‌های تکرار و تعمد در غفلت و فراموشی است.
درنهایت باید اذعان داشت که دین برای تربیت انسان آمده است و نگاه به محتوای دینی برای استنباط دلالت‌های تربیتی می‌تواند گامی در همین راستا باشد. به‌صورت جزئی‌تر این امر می‌تواند از طریق تحلیل کلیدواژه‌های قرآنی جهت استنباط این دلالت‌ها برای حرفه معلمی و کلاس درس او صورت گیرد. لذا چنین تحلیلی اساساً هدف و مقصود دینی و تربیتی دارد. سودمندی این امر در اتقان تکیه‌گاه نظری است که برای تربیت فراهم می‌نماید و معلم می‌تواند در عمل از راهکارهایی در کار خود بهره‌مند گردد که اعتبار مبنایی آن براساس الگوی وحیانی پایه‌ریزی شده است. برهمین‌اساس و به‌منظور غنی بخشی به تحقیق حاضر، پیشنهاد می‌شود در ادامه تحقیقات نظری به این سبک، دیگر کلیدواژه‌های مرتبط با مفهوم غفلت و فراموشی مورد بررسی قرار گرفته و با تبیین الگوی نظری و مفهومی کامل‌تر، نکات کلان در مباحث تربیتی استخراج گردد. همچنین پیشنهاد می‌شود دیگر کلیدواژه‌های قرآنی براساس این الگو مورد تبیین و بررسی قرار گیرند. اساساً تربیت کارآمد منوط به رعایت ابعاد جزئی و کلی مؤلفه‌های تربیتی است. معلمان کارآمد در قدم اوّل باید با تمسک به منابع معتبر تربیتی، جای پای قدم‌های حرفه‌ای خود را مستحکم نمایند. در گام بعدی لزوم شناخت درست مبانی و اصول و دلالت‌های تربیتی از منابع معتبر مطرح می‌گردد. این فرایند را محقّقان تربیتی برای شناخت و دسترسی معلمان، تسهیل و تسریع می‌نمایند. در گام سوّم و در بخش وظیفه اصلی معلم، کاربست این نتایج در محیط تربیتی، حائز اهمیت بوده که این بخش از رسالت‌های حرفه‌ای معلمی خواهد بود. در همین راستا در تحقیق حاضر، گام اوّل و دوّم به عنوان گام‌های پیش‌زمینه و در راستای کمک به حرفه تربیتی معلم برداشته شد تا از این رهگذر کیفیت عملکردهای معلمی بهبود و گسترش یابد.

The Theoretical and Conceptual Analysis of the Terms Negligence" and Forgetfulness in the Qur’an to Infer Its Educational Implications for Teachers

English Abstract: Introduction and Objectives: Examining Qur’anic keywords from an educational perspective is an approach that can open the door to understanding and inferring educational implications for teaching and learning. Explaining the theoretical and conceptual models of Qur’anic keywords can help understand educational issues at a macro level and provide practical solutions for teaching and learning, as well as the responsibilities of teachers at a micro level. What is essential in this regard is that the educational implications for the teaching profession are extracted and assessed through a valid process. In other words, if specific foundations are to exist for educational processes, they must be based on criteria that consider the comprehensive nature of human characteristics and creation. Even when applying modern scientific models and competing theories, the Qur’anic foundations can serve as a tool for validating these ideas and as a suitable filter for applying scientific theories. The terms negligence and forgetfulness, as frequently recurring keywords tied to human creation and the stages of his education and development, are among the models whose understanding is not only beneficial for teachers but whose extraction in the form of a conceptual and theoretical model can provide concrete and operational solutions for educational discussions. The researchers of this study aimed to address part of this effort within their capacities. Accordingly, this study seeks to take a structuralist approach to the term forgetfulness in the Qur’an to infer the aforementioned educational implications. Research Method: Initially, a research question was formulated as follows: "How are the terms negligence and forgetfulness used in the Qur’an?" Purposeful sampling was conducted until theoretical saturation of categories was achieved, leading to a comprehensive reading of Qur’anic verses related to the keyword life. In the third stage, data collection was carried out through library research and referencing the Quranic text. In the fourth stage, the collected data were analyzed using MAXQDA software, version 12.3-PRO. In the final stage, a comparative study of axial and open codes was conducted to extract educational implications through inductive qualitative content analysis. Findings and Results: The results of the study indicate that the theoretical model of the terms negligence and forgetfulness can be divided into six categories: groups prone to negligence and forgetfulness, instances of negligence and forgetfulness, factors causing and preventing negligence and forgetfulness, consequences, and methods of addressing negligence and forgetfulness. Additionally, five educational implications for teachers can be extracted from this theoretical and conceptual model, including: The relationship between knowledge and perception with negligence and forgetfulness; The importance of reminders alongside teaching; The necessity of explaining the dimensions of negligence and forgetfulness; Attention to the opposites of negligence and forgetfulness; Attention to the levels of negligence and forgetfulness. Each of these implications includes further components, as follows: The relationship between knowledge and perception with negligence and forgetfulness is a foundational implication that includes fostering awareness, considering accurate knowledge, and promoting deep knowledge. The importance of reminders alongside teaching is a procedural and contextual implication that emphasizes the need for constant reminders and effective methods of reminding. Explaining the dimensions of negligence and forgetfulness is a structural implication that covers instances, roots, and consequences of negligence and forgetfulness. Attention to the opposites of negligence and forgetfulness is a functional implication that includes keywords such as worldly life vs. the Hereafter, death vs. life, and sensualism vs. ideationalism. Attention to the levels of negligence and forgetfulness is a consequential implication that includes repetition and intentionality in negligence and forgetfulness.   Discussion and Conclusion: In conclusion, it must be acknowledged that religion exists for the education of humanity, and examining religious content to infer educational implications can be a step in this regard. More specifically, this can be achieved by analyzing Qur’anic keywords to infer these implications for the teaching profession and classroom practice. Therefore, such analysis fundamentally serves a religious and educational purpose. The utility of this lies in providing a solid theoretical foundation for education, enabling teachers to apply practical strategies in their work that are grounded in divine revelation. To enrich this study, it is recommended that future theoretical research in this style examine other keywords related to negligence and forgetfulness and, by developing a more comprehensive theoretical and conceptual model, extract broader insights for educational discussions. Additionally, it is suggested that other Qur’anic keywords be analyzed and explained based on this model. Effective education depends on attention to the detailed and overarching dimensions of educational components. Competent teachers must first strengthen their professional foundation by relying on credible educational resources. Next, they must correctly understand reliable sources’ principles and educational implications. Educational researchers facilitate and expedite this process for teachers’ knowledge and access. Finally, the practical application of these findings in the educational environment is crucial, representing a core professional responsibility of teachers. In this study, the first and second steps were taken as preliminary measures to support the educational profession, thereby improving and expanding the quality of teaching practices.