نویسندگان:

¹استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده فارسی: هدف: باورمندی و عاملیت عقلانی به ارزش‌های الهی، اکسیر حرکت بالنده، تاب‌آور، تعالی‌بخش و ارزش‌آفرین زندگی فردی و جمعی انسان‌ها، در عصر دیجیتال است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل ادراک و تجربه‌زیسته دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه از نقش فضای مجازی در دگرگونی باورهای دینی‌‌شان انجام شده است. روش: بدین‌منظور از رویکرد کیفی، روش پدیدارشناسی توصیفی و فنون مصاحبه با رایانامه و سؤال‌های باز‌پاسخ استفاده شد. شرکت‌کنندگان با روش نمونه‌گیری گلوله‌برفی در میدان پژوهش متشکل از دانش‌آموزان دختر دوره دوم متوسطه در رده سنی 15 تا 18 سال در شهر تهران در مناطق 1و16و20 انتخاب‌‌شده و با رسیدن به حالت اشباع در مصاحبه پانزدهم، فرایند مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند به پایان رسید. داده‌ها مبتنی بر راهبرد کُلایزی و نرم‌افزار MAXQDA تحلیل‌گردید. به‌منظور افزایش اتکاپذیری، تأییدپذیری، باورپذیری صحت داده‌ها، از شیوه‌های «بازرسی و بازبینی در زمان کُدگذاری»، «بهره‌گیری از نظرات همکاران پژوهشی و تأیید آن‌ها»، و «درگیری طولانی مدت» استفاده کردیم. یافته‌ها به شناسایی 85 عبارت مهم، و دسته‌بندی 13 زیرمضمون و 5 مضمون شامل مضامین شناختی، اعتقادی، رفتاری، عاطفی، عملی منجر گردید. یافته‌ها: با بررسی دیدگاه‌ها و تجارت دانش آموزان در مواجهه با فضای مجازی و گسترش استفاده آن در دوران کرونا و پس از آن، دگرگونی‌های قابل‌توجه و بعضاً نگران‌کننده‌ای در باورهای دینی دانش‌آموزان در هر پنج بُعد اصلی شناختی، اعتقادی، رفتاری، عاطفی، عملی رخ داده‌است. نتیجه‌گیری: مسئله پرورش صحیح و زمینه‌سازی برای ارتقای باورها و عاملیت به آموزه‌های دینی در دانش‌آموزان مورد مطالعه، نه تنها از وضعیت رضایت‌بخشی برخوردار نبوده، بلکه با تاثیرپذیری از عوامل متعدد و متنوعی به‌ویژه محتوا و ارزش‌های رایج و غالب در فضای مجازی، با دگرگونی‌های گسترده و در جهت معکوس باورهای مورد انتظار دینی همراه شده‌است. به نظر می‌رسد، ادامه روند موجود در مواجه و دسترسی بدون مدیریت هوشمندانه نوجوانان با تمامی سطوح محتوایی و کم‌توجهی نزدیک به انفعال، به محتواها ارائه و منتشر شده در فضای مجازی که بر طبق شواهد موجود از واقعیت‌های میدانی و رسمی در مدارس، موثرتر عمل کرده‌است، می‌تواند بنیاد باورهای اعتقادی دانش‌آموزان را با مخاطرات بنیان‌برافکنی مواجه سازد. این مهم ضرورت توجه جدی در آموزش سواد رسانه‌ای به والدین و نوجوانان از یکسو، ایجاد زمینه برای عاملیت‌بخشی به انگیزه‌ها و اقدامات تمامی فرهیختگان و دغدغه‌مندان تربیتی اعم از معلمان، مدرسان، استادان، مربیان، مشاوران، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و مروجان فرهنگی به تولید همگانی و بازنشر محتواهای فاخر و اصیل متناسب با آموزه‌های فرهنگی کشورمان و به ویژه انتشار و اشاعه آن براساس سرگرم‌آموزی و اصول تعلیم و تربیت تفریحی، هر چند دیرهنگام، اما می‌تواند زمینه‌‌ای را برای کاهش مخاطرات دم‌افزون این فضای بشدت اثرگذار و اصیل موسوم به مجازی را فراهم نموده و جامعه را از بخشی از مخاطرات آن برهاند.  

Analyzing the lived experience of upper secondary school students on the role of virtual space in the state of religious beliefs in the conditions of the covid 19 epidemic

English Abstract: Goal: Rational agency and belief in divine values ​​is the elixir of moving forward, resilience, uplifting and value-creating in individual and communal human life in the digital age. The present study was conducted with the aim of analyzing the perception and lived experience of senior high school students about the role of cyberspace in transforming their religious beliefs. Method: To achieve this objective, a qualitative approach and a descriptive phenomenological method were employed along with interviews with email and open-ended questions. The participants were chosen using the snowball sampling method within the research field, which consisted of female students in senior high school, between 15 and 18 years old, residing in districts 1, 16, and 20 of Tehran. The semi-structured interview process concluded after the 15th interview, upon reaching saturation. Data were analyzed using the MAXQDA software based on Colaizzi’s method. In order to increase the reliability, credibility, and confirmability of the data, the methods of “investigation and review in the time of coding”, “using the opinions of research colleagues”, and “long-term immersion” were utilized. The findings led to the identification of 85 significant statements, and the classification of 15 sub-themes and 5 themes, including cognitive, doctrinal, behavioral, emotional, and practical themes. Findings: By investigating the views and experiences of students in facing the cyberspace and the expansion of its use during the Covid-19 pandemic and afterwards, significant and sometimes worrying changes have occurred in the students' religious beliefs in all five mains cognitive, doctrinal, behavioral, emotional, and practical dimensions. Conclusion: The right upbringing and setting the ground for the promotion of beliefs and agency for religious teachings in the students studied does not have a satisfactory condition; rather, with the influence of diverse factors, especially the content and values ​​common and dominant in the cyberspace, it has been accompanied by extensive changes in the opposite direction of the expected religious beliefs. It seems that the existing trend of facing with and accessing to the cyberspace, without intelligent management of teenagers, with all levels of content and lack of attention close to passivity to the content presented and released in the cyberspace, which according to the evidences has worked more effectively in schools, can undermine the foundation of students' religious beliefs. It is important to pay serious attention to teaching media literacy to parents and teenagers; creating a basis for giving functionality to the incentives and actions of all educated people and those concerned with education, including teachers, lecturers, professors, trainers, counselors, psychologists, sociologists and cultural promoters for the public production and republishing of the noble and original content in accordance with the cultural teachings of our country; and especially its publication and dissemination based on entertainment and educational principles, even so late, can provide a basis for reducing the risks of this highly effective and original space known as cyberspace and free the society from some of its dangers. Keywords: religious beliefs, cyberspace; transmogrification; senior high school students, phenomenology

Keywords: Religious beliefs , Virtual space , Variability , upper secondary school students .